آذینِ‌بْنِ هُرْمُزان، از سرداران ایرانی در جنگهای سپاهیان اسلام برای گشودن ایران. نام آذین به صورت مفرد یا مرکب (آذین گُشْنَسْب، آذین بَنْداد) از دوران ساسانی تا سدۀ 3ق/9م بر چند تن اطلاق شده (یوستی، ف) که از آن جمله، پسر هرمزان است. احتمالاً مراد از این هرمزان، همان سردار معروف ایرانی در جنگ قادسیّه (16ق/637م) است که خود از خاندانهای بزرگ روزگار ساسانی و فرمانروای مَهْرَ جَانْقَذَقْ (مِهْرْگانْ کَتَک)، (مارکوارت، 20) بود. در نزدیکی این ایالت، ایالت ماسَبَذان (ماسْپَتان) جای داشت که تختگاهش سیرْوان بود و در دشتهای همین ایالت بود که آذین کشته شد.
از سخن بلاذری (ص 304) چنین برمی‌آید که ماسبذان و مهر جانقذن، پس از فتح نهاوند (19ق/640م) «به صلح» گشوده شده است. او نامی از آذین نمی‌برد، امّا طبری فتح ماسبذان را در 16ق/637م چنین گزارش می‌کند: «چون هاشم‌بن عتبه از جَلولاء به مداین بازگشت، به سعدبن ابی وَقّاص خبر داد که آذین‌بن هرمزان گروهی گرد آورده و به دشت ماسبذان فرود امده است. سعد در این باب به عمربن خطّاب نامه نوشت. عمر به وی فرمان داد ضِراربن خطّاب را با سپاهی به مقابلۀ آنان روانه کند و ابن‌هّذَیل اسدی را بر مقدمۀ سپاه گمارد و دو جناح را به عبداللّه‌بن وهب راسبی و مضارب‌بن فلان عِجلی بسپارد. پس ضرار با سپاه بیامد و ابن‌هذیل را بر مقدّمۀ لشکر گماشت. چون به دشت ماسبذان رسیدند، در جایی به نام بَهَنْدَف با سپاه آذین تلاقی کردند و جنگ درگرفت. مسلمانان پیشدستی کردند و ضرار آذین را اسیر کرد. پس لشکریان وی بگریختند. ضرار او را پیش آورده گردن زد و سپس به دنبال گریزندگان درآمد تا به سیروان رسید. پس ماسبذان را «به جنگ» فتح کرد و مردم آن به کوهها پناه بردند» (1/2478).
یاقوت که خلاصۀ همین روایت را یاد کرد، احتمالاً منبع دیگری در اختیار داشته است، به ویژه که 4 بیت از قول ضرار نقل می‌کند که در طبری نیست. ضرار که در این ابیات فتوحات خود را می‌ستاید، 2 کس دیگر را هم در کنار آذین نام می‌برد: «وَزیرْدَ و آذیناً و فَهْداً وَ جَعْمَعَهُم ...».

مآخذ: ابن اثیر، عزّالدّین، الکامل، بیروت، دارصادر، 1385ق، 2/525-542، 545، 549؛ بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، به کوشش محمدرضوان، بیروت، دارالکتب، 1398ق؛ طبری، محمدبن جریر، تاریخ، به کوشش یان دخویه، لیدن، 1881م، 1/2478-2479؛ مارکوارت، ایرانشهر، برلین، 1907م؛ یاقوت، حموی، ابوعبداللّه، معجم‌البلدان، به کوشش فووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870م، 4/393؛ نیز:

Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Marburg, 1895.
آذرتاش آذرنوش